Het Lengberg kasteel en haar textiel vondsten

In 2008 begon men aan de reconstructie van het Lengberg kasteel in Oost Tirol, Oostenrijk. In een gewelf op de 2e verdieping werd afval ontdekt daterend uit de 15e eeuw. Het waren voornamelijk droge materialen zoals stro, hout, leer, stukken van schoenen en - textiel! Van de in totaal 2700 stukken textiel zijn er geweldige vondsten gedaan, zoals een onderbroek die gedragen werd door de mannen, stukken van mouwen met plooien, linnen met knoopsgaten en ook delen van een onderjurk die nauw aan het lichaam aansloot. Het meest complete stuk onderjurk is tegenwoordig bekend als de "Lengberg bra". De eerste "bh" die nauw aan het lichaam sluit en de borsten in cups omvat.

Vondsten uit het Lengberg kasteel

Het restant van de onderjurk, met de 6 rijggaten goed zichtbaar aan de zijkant.

Mannenonderbroek, deze werd bevestigd door koordjes aan de zijkanten.

Sprang, een soort vlechtwerk, gedateerd op de 16e eeuw.

Voorbeelden in manuscripten

1467, Schachzabelbuch - Cod.poet.et phil.fol.2_folio 203r; by Konrad von Ammenhausen

Konrad von Ammenhausen Hagenau, 1467

Universitätsbibliothek Heidelberg Cod Pal germ 345 Lohengrin Friedrich von Schwaben Stuttgart Werkstatt Ludwig Henfflin um 1470

Mijn reconstructie

Toen ik in 2023 op een re-enactment evenement in Antwerpen, België, bij stoffenkraam Classic Fabrics een prachtige geweven linnen stof (240gram/m2, linnenbinding, ongeverfd) vond, begon het idee om een onderjurk te maken te groeien. Ik had al ooit een onderjurk gemaakt, een van mijn eerste naaisels wat meer leek op een aardappelzak dan een onderjurk.. En ik wilde heel graag het typische 15e eeuwse silhouet bereiken; een echt zandloper figuur, strak bovenlijf en losse rok. Om dat uiteindelijk te kunnen bereiken met een jurk, moest ik er eerst voor zorgen dat ik een goed passende onderjurk had. En dat werd de Lengberg onderjurk! Deze is complex omdat het nauw aan het lichaam aansluit met cups en een rijgsysteem. Maar, met amper naai-ervaring, was het idee geboren en was ik vastberaden om mijn doel te bereiken! Compleet met de hand een zo goed mogelijk lijkende Lengberg onderjurk naaien.

 

Disclaimer: ik ben totaal geen ervaren naaister, coupeuse of kenner van kleding naaien. Onder het mom van "ik zie wel hoe ver ik kom" heb ik getracht deze onderjurk te naaien. Zoals bij ieder project is er veel geleerd en zal ik de volgende keer tal van dingen anders doen. Maar voor een eerste keer ben ik zeker tevreden!

Een pasmodel van mijn bovenlichaam maken

Goed, het idee was geboren.. en nu!? Ik had werkelijk geen idee hoe ik dit moest gaan aanpakken. Na intensief inlezen over de Lengberg onderjurk, reconstructies van anderen en Youtube video's kijken, had ik een aardig idee hoe ik dit het beste kon gaan doen.

Om er voor te zorgen dat het bovenlijfje strak op mijn eigen lichaam zou zitten, moest ik voor een mal van mijn bovenlichaam zorgen. Dit deed ik door een oud beddenlaken (katoen) om mijn bovenlichaam te draperen, en deze te bedekken met duct tape. Het belangrijkste was om dit te doen zonder bh aan! Door kleine stukjes duct tape te gebruiken kon ik elke ronding van mijn borsten goed volgen, en door het gebruik van het beddenlaken had ik geen last van de duct tape.

Nadat ik een mal van mijn bovenlichaam met duct tape had gemaakt, traceerde ik met een watervaste stift de rondingen van de cups, waar mijn middel zit en waar de zijnaden zouden moeten komen. Hierna kon ik het geheel uit doen, en uitknippen op de getekende lijnen. Deze duct tape delen had ik vervolgens weer op een stuk laken gelegd en uitgeknipt. Om de vormen van de cups goed uit te knippen moet je aan de randen kleine knipjes maken om de vorm plat op de grond te kunnen leggen.

Nadat ik alle delen in de katoenen stof had uitgeknipt, heb ik deze aan elkaar gepind met speldjes. Beginnend door eerst de cups aan elkaar te spelden, vervolgens deze in het lijfje te zetten en dan de zijkanten en bandjes aan elkaar te spelden.

Het passen van het pasmodel was echt verschrikkelijk, ik voelde mij een wanhopig stekelvarken met overal speldjes die prikten bij de minste beweging.

Het slagveld van beddengoed; duct tape en uitgeknipte delen. Zorg ervoor dat je een stof gebruikt die zo min mogelijk rekt.

De eerste pasvorm, met een rechthoekige vorm voor het lijfje. Hierna heb ik de rondingen van het halsstuk afgetekend en uitgeknipt.

De uitgeknipte delen van het katoenen laken. Na wat aanpassingen paste het redelijk. Hier moest ik al concessies doen; het rugstuk was veel te groot, en heb ik ingekort waardoor het niet meer even groot was als de voorkant. Maar ach, het paste beter zo!

En weer passen na de modificaties doorvoeren. In totaal heb ik deze stap wel 4x herhaald.. Het was enorm moeilijk om de naden van de cups recht te laten lopen, het middenstuk strak te laten zitten en het stuk tussen mijn borsten zo plat mogelijk tegen mijn huid te laten liggen. Het was een enorm frustrerend proces!

Van katoen naar linnen

Nadat het pasmodel goed genoeg zat voor mijn gevoel, heb ik alle speldjes er uit gehaald, de stukken op het linnen gelegd , overal 1,5 cm extra aan stof geteld (voor de zomen) en ben ik gaan knippen. Het voelt altijd een beetje spannend om de schaar in een mooie lap stof te zetten, wetende dat je geen ruimte voor fouten hebt.

Alle losse delen heb ik weer met speldjes aan elkaar gemaakt. En tevens heb ik meteen rekening gehouden met de zomen, dus alle randjes omgevouwen en gespeld.

Het linnen was veel stugger en steviger dan het dunne katoen. Dus dat zou nog spannend gaan worden hoe de stof zich zou gaan "gedragen". De stukken heb ik recht op het linnen geknipt, dus dat de rek van de stof in de schuinte zou zitten. Het moest juist zo min mogelijk rekken, en zo strak mogelijk blijven zitten.

De zomen waar geen grote rek op zou komen te staan, heb ik omgezoomd met enkeldraads hennep garen wat ik nog in mijn voorraad had liggen. De kleur van de draad kwam het dichtst overeen met de kleur van het linnen. De naden waar wel veel rek op zou komen te staan, zoals de zijkanten en schouderbandjes, heb ik genaaid met getwijnd wit linnen naaigaren,

De eerste keer passen met de spelden nog in het linnen lijfje. De stof gedroeg zich veel anders, dus ik heb bij het stuk in het midden een gedeelte moeten innemen om het mooi passend te krijgen. De originele vondst heeft dit niet, maar ja.. soms moet je concessies maken om het goed passend te krijgen!

Het waxen van linnen draad

Een gebruik wat in de middeleeuwen waarschijnlijk ook al werd gedaan is het waxen van linnen met bijenwas. Door de was wordt de linnen draad steviger en zal het minder snel uitdrogen en slijten. Ongeacht wat ik naai, iedere draad wordt gewaxt met mijn trouwe blokje bijenwas!

Het naaien van het lijfje

Na weer tal van keren passen, aanpassen, en opnieuw passen was ik dan eindelijk tevreden genoeg om de speldjes te gaan vervangen door linnen draad. Het naaien was begonnen! Als eerste heb ik de zijkanten aan elkaar genaaid, daarna ben ik verder gegaan met de cups aan het lijfje zetten. Alle naden waar veel rek op zou komen te staan heb ik met de stiksteek (backstitch in Engels) genaaid.

Nadat alle grove naden genaaid waren (met het getwijnde linnen garen) ben ik verder gegaan met de zomen omvouwen en zo goed en netjes mogelijk naaien. Dit was nog wel eens een uitdaging omdat ik op sommige plekken het linnen te kort had afgeknipt, en er dus amper een zoom was om te maken! Maar met wat gepriegel is het aardig gelukt.

De rijggaten en het koord

Toen alle naden netjes waren weggewerkt, was ik enorm blij en opgelucht. Maar nu kwam een spannend gedeelte: ik moest de rijggaten gaan maken waar het koord doorheen zou gaan! Zoals op het origineel was, wilde ik 6 rijggaten aan één kant, en 7 rijggaten aan de andere kant maken. Waarom een verschil? Wanneer je een gelijk aantal neemt zal je koord nooit mooi geregen kunnen worden. Na een paar rijggaten op een reststukje linnen geoefend te hebben, voelde ik mij zeker genoeg om ze op het lijfje te gaan maken. Waar ik het eerst spannend vond, merkte ik al snel dat ik het een heel leuk werkje vond om te doen.

Daarna kwam de volgende uitdaging. Het koord moest gemaakt worden! Maar hoe? Er zijn tal van mogelijkheden, onder andere: kaartweven (met de inslagdraad doorhalen zodat je een buis weeft), vingervlechten, gewoon vlechten, kumihimo (niet 15e eeuws historisch correct) en lucet vlechten. Ik zat inmiddels met een aardige zelf opgelegde deadline.. Ik had nog 2 weken voordat we naar het eerder genoemde re-enactment evenement zouden gaan, één jaar later. En ik moest en zal de onderjurk dan klaar hebben. Dus ik koos voor de snelste manier om een koord te maken, door een normale 4-vlecht te maken met een dikkere katoendraad. Ik had helaas geen linnen of wol wat dik en stevig genoeg was. Voor nu moest er een koord in, en later zou ik deze nog gaan vervangen, ooit :)

Boek: Tak V Bowes Departed

Door Gina Barrett & Elizabeth Benns

 

Mijn zoektocht naar 15e eeuwse correcte manieren om koordjes te maken leverde het geweldige boek van Gina en Elizabeth op. Hierin worden wel 40 koordjes tot in detail beschreven en uitgelegd hoe je deze zelf kunt maken. Allemaal naar voorbeelden uit het manuscript Article 4, British Library Manuscript Harley 2320.

De rok en de afwerking

Toen het lijfje eenmaal klaar was, kon ik aan de rok beginnen. Maar hoe? Ik had werkelijk geen idee. Op het origineel zijn wel sporen van naaiwerk gevonden, maar aangezien er geen restant rok meer aan zit was het gissen hoe dit er uit moet hebben gezien. Ik wilde er sowieso plooien in hebben, om het 15e eeuwse silhouet er mooi uit te laten komen. Na een kort onderzoek van plooien in de middeleeuwen, en een paar keer testen op een stukje restlinnen, ben ik gegaan voor de zogenaamde "knife pleats". Deze heb ik om de 3cm gelegd, met een handige Youtube video als leidraad. deze kun je hier vinden.

Als er één ding is wat ik heb geleerd tijdens het maken van deze onderjurk, is dat je nooit keuzes moet maken wanneer je moe bent.. Ik had de plooien allemaal gemaakt, en besloot zonder er verder over na te denken, dat ik het "reststuk" linnen wel kon afknippen. Wat dom! Ik had niet voor niets een rechthoek uitgeknipt van 1.80m breed, want dat zou breed genoeg moeten zijn om er comfortabel in te kunnen bewegen en lopen. En nu had ik bij de taille de perfecte breedte, maar mistte ik aan de onderkant een groot stuk! Na eerst een poosje gebaald te hebben, besloot ik om het maar gewoon af te maken, en als het echt te krap zou worden kon ik er altijd nog geren inzetten. De beweegruimte was acceptabel, maar ik zou echt niet moeten proberen te rennen hier in!

De tijd begon inmiddels te dringen, ik had nog maar een paar dagen over voordat we (Ruud en ik) naar Sterckshof zouden vertrekken. Dus ik probeerde iedere dag aan de rok te naaien. Maar lange naden die met de stiksteek genaaid moesten worden, kostten veel tijd. En daarna moest ook nog alles gezoomd en afgewerkt worden! Ik weigerde persistent om ergens een naaimachine te lenen, dus deed ik iedere dag wat ik kon.

 

In de rok had ik een stuk van 15 cm open gelaten, zodat ik makkelijk in en uit de onderjurk zou kunnen komen zonder dat ik elke keer het gehele koord uit de gaten moest gaan plukken. Zie de foto aan de rechterkant, dit was de laatste afwerking, op weg naar Sterckshof in de auto! Na een rit van 1,5 uur was de jurk dan bijna klaar, alleen de onderkant moest nog gezoomd worden. Dit heb ik nog, na het opbouwen van onze tent, met de overgebleven uurtjes licht in de avond gedaan.

 

Ben ik trots op het resultaat? Jazeker! Enorm, voor iemand die amper met de hand kleding heeft genaaid ben ik zeker weten heel erg blij hier mee. Zou ik de volgende keer dingen anders doen? Ja! Vooral bij de rok zijn er puntjes waar ik niet helemaal tevreden over ben. Maar ach, het is immers een onderjurk, die niemand gaat zien :P

Het eindresultaat en vergelijking

Op een warme septembermiddag besloot ik om foto's te gaan maken van het eindresultaat en de vergelijking met het dragen van een Lengberg onderjurk en een gewone BH onder mijn rode wollen jurk. Het resultaat van de onderjurk onder mijn rode jurk vind ik eerlijk gezegd wat teleurstellend. Ik had verwacht/gehoopt dat mijn rondingen beter naar voren zouden komen. Maar eigenlijk wordt mijn buste behoorlijk platgedrukt. Dit kan ook komen doordat de rode jurk gevoerd is met linnen, en daardoor extra zwaar en lomp is. Deze jurk is tevens ook niet op mijn maten gemaakt, maar een lucky shot bij een Poolse handelaar geweest. Ik vermoed dat wanneer ik mijn eigen jurk ga maken op precies mijn maten, de onderjurk veel beter tot zijn recht zal komen!

Al met al ben ik zeker niet ontevreden over een eerste poging!

Met de Lengberg onderjurk onder mijn rode jurk

En hier met een standaard BH onder mijn rode jurk

De patronen met afmetingen volgen nog! :)